İstanbul’da üç 1 Mayıs…
İlki 1921’de, işgal yılları… O süreçte kutlanan 1 Mayıs’ların belki de en görkemlisi.
O yıllarda Şirket-i Hayriye, Tramvay Kumpanyası ve Haliç İdaresi’nde etkin olan Türkiye Sosyalist Fırkası işçilerin bayrama katılmalarının bir görev olduğunu ilan ederek elektrik işçileri dışında tüm çalışanları 1 Mayıs 1921’de işi bırakmaya çağırıyor. Katılım neredeyse %100! 1 Mayıs’ta Fatih, Aksaray ve Harbiye hatlarında tramvaylar çalışmıyor, Karaköy-Beşiktaş ve Tünel-Şişli hatlarında üçer araba ancak uzun aralıklarla sefere çıkıyor. “Amele bayramı”na geniş yer veren zamanın gazetelerinden Vakit’e göre “tramvay amelesinin yüzde 95’i” işi bırakmıştır. Tramvaylar çalışmayınca Karaköy-Beşiktaş ve Sirkeci-Fatih ve Aksaray arasında kamyonlar, ya da o günkü deyimle “yük otomobilleri” yolcu taşıyor. Şirket-i Hayriye vapurları ise seferlerini tümden iptal ediyor ve Boğaz’da oturanlar İstanbul’a inemiyorlar. Bu yüzden çok sayıda memur iş başı yapamıyor. Haliç Şirketi çalışanları da bayrama katıldıklarından Haliç’te oturanlar Köprü’ye ancak pazar kayıklarıyla gelebiliyorlar. Üsküdar sakinleri ise ya Haydarpaşa’ya geçip Seyrisefain vapuru ya da sandallarla İstanbul’a ulaşıyorlar. Bu arada Haydarpaşa-Pendik ve Sirkeci-Çekmece banliyö hatlarında tren seferleri tamamen durmuş. Baruthane, Feshane, Zeytinburnu fabrikalarıyla diğer birçok fabrika ve atölyede iş bırakılmış.
Asıl şenlik kıyamet Türkiye Sosyalist Fırkası’nın Babıâli Caddesi’ndeki merkezinde kopuyor. Düzenlenen törende parti merkezine kırmızı bayrak çekiliyor, bando sabah saat ondan bire kadar “Enternasyonal’’ çalıyor. Genellikle Kağıthane ve diğer mesire yerlerinde bayramı kutlayan işçiler, heyetler halinde parti merkezine mavi işçi gömlekleri, kırmızı boyunbağları ve kırmızı rozetlerle geliyorlar. İşçilerin bindikleri bazı otomobiller de kırmızı bayraklarla donatılmış halde...
Sonra ikinci bir kitlesel 1 Mayıs… Yıl 1922. Bu kez Türkiye Sosyalist Fırkası, Türkiye İşçi Derneği, Beynelmilel İşçiler İttihadı, Sosyal Demokrat Fırkası, Ermeni Sosyal Demokrat Fırkası, Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Partisi ve bazı esnaf cemiyetleri temsilcilerinden oluşan bir “1 Mayıs Komisyonu” gazetelerde yayınlanan çağrısında bir örgüt ya da sendikaya mensup olsun olmasın kadın ve erkek İstanbul’un tüm işçilerini bayrama katılmaya çağırıyor. “Gösteri yapmamak” şartıyla izin verilen Pangaltı-Kağıthane güzergahındaki yürüyüşe katılmak üzere işçiler 1 Mayıs’ta saat 11’de Pangaltı’da toplanıyorlar. Gelenleri kırmızı kolluklu görevliler karşılıyor ve sıraya sokuyor ve kalabalık saat 11’de bando eşliğinde “Enternasyonal” söyleyerek yürüyüşe geçiyor. Kağıthane’ye varıldığında miting başlıyor ve “amele bayramı”nın önemini vurgulayan konuşmalar yapılıyor. İşçiler saat 5’e kadar süren bayram şenliklerine katıldıktan sonra dağılıyorlar. Yürüyüşe Şirket-i Hayriye, Seyrisefain, Haliç, Tramvay, Tünel, Elektrik Fabrikası çalışanlarıyla Mürettibin-i Osmanî Cemiyeti’nden bir heyet katılıyor. Yürüyüş sonrası Türkiye Sosyalist Fırkası Şişli şubesinde bayramlaşan işçiler, binaya kırmızı bayrak çekiyorlar ve sosyalizm üzerine konuşmaları dinledikten sonra Kağıthane’ye gidiyorlar.
Ve sonra üçüncüsü, 1 Mayıs 1923 geliyor… Kemalist kadro artık oturmaya başlamıştır. Oturdukça da “memleketi boş bırakmamaya” çaba göstermektedir.
Böylece 1 Mayıs ilk ciddi bölünmeye uğruyor. 1922 sonlarında kurulan ve tramvay işçilerinin çoğunlukta olduğu Umum Amele Birliği, Ankara’ya yakınlığı nedeniyle 1 Mayıs 1923’de Aydınlık ya da Türkiye Sosyalist Fırkası’ndan ayrı bir kutlama örgütlüyor. Umum Amele Birliği tarafından düzenlenen yürüyüş genel merkez binasının bulunduğu Sultanahmet Meydanı’ndan başlıyor. İstiklal Marşı ve işçi marşlarının söylenmesinden sonra başkan Mehmet Bey ve diğer yöneticiler konuşmalar yapıyorlar. Her şey daha resmi! Daha bir Devletlu!
Buna karşılık Türkiye İşçi Derneği’nin çabasıyla bir araya gelen ve son alarak Türkiye İşçi Teşkilatları Heyet-i Müttehidesi adını alan dernek işçilere 1 Mayıs’ta Babıâli Caddesi’ndeki Mürettibin Derneği’nde toplanıp bayramlaşma çağrısı yapıyor. Bu dernekte toplanan Elektrik, Tramvay ve Tünel Amele Cemiyetleri, Türk Mürettibin Cemiyeti, Hükümet Fabrikaları Heyet-i Murahhassası, Emekçi İşçi Cemiyeti, Reji Amelesi Cemiyeti, İstanbul Liman Emval-ı Ticariyye Deniz İşçileri Cemiyeti, Silahtarağa Elektrik İşçileri Cemiyeti, Yaprak Tütün Amelesi Cemiyeti üyeleri yanısıra hiç bir derneğe kayıtlı olmayan işçilere bir konuşma yapan Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası genel sekreteri Şefik Hüsnü adını vermeden Umum Amele Birliği’ni işçiler arasında ayrılık yaymakla suçluyor. Şefik Hüsnü’den sonra söz alan Sadrettin Celal ise 1 Mayıs’ın tarihçesini anlatıyor ve son olarak konuşan son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’ndaki işçi temsilcisi Numan Usta Meşrutiyet’ten o güne işçi hareketleri hakkında bilgi veriyor.
Ancak artık işler değişmiştir! Ankara, neyi istediğinin neyi istemediğinin işaretlerini vermektedir. 1 Mayıs nedeniyle dağıtılan bir bildiri bahane edilerek Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası’nın 20’ye yakın yöneticisi tutuklanıyorlar. Bağımsız miting yapmanın cezası! Sonuçta, Hıyanet-i Vataniyye Kanunu gereğince yargılanmayı beklerken yasanın yürürlüğe girişiyle ilgili bir itiraz üzerine ceza almaktan kurtuluyorlar ama böylece ilk 1 Mayıs provokasyonlarının da adımı atılmış oluyor. Daha sonra, çok sonra 1977’lere ve daha ötesine geliyoruz.
Üç 1 Mayıs ve üç ayrı tablo. Biri zayıf ama disiplinli; ikincisi birleşik ve güçlü; üçüncüsü ise provokasyonla bölünmüş ve tutuklamalı…
O gün bugündür, bize hep üçüncüsü dayatılıyor, hep “1 Mayıs çok kanlı geçecek” edebiyatı yapılıyor ve hep “olay çıkarmak isteyen teröristler”den söz ediliyor.
Ama yine de, ne olursa olsun bu topraklarda 1 Mayıs’larda alanlar hiç boş kalmıyor. Ve şu çok nefret ettikleri gün, bir türlü tümüyle uysallaşıp “karnaval havasında” geçmiyor.