Afrika’nın bağımsızlık mücadelesinde tarihî isimlerden birisi olan Angolalı devrimci, doktor ve şair Neto, bağımsız Angola’nın da ilk devlet başkanıdır. 17 Eylül 1922’de Angola’nın başkenti Luanda’nm 60 km güneydoğusundaki Icolo e Benga ilçesinde doğdu. Metodist bir misyoner olan babası beyazdı, ilkokul öğretmeni annesi ise siyah. Sömürge döneminde çocuklarını okutma hakkına sahip olan küçük burjuva bir aileden gelmenin yararını lise öğrenimi yaparak gördü, bu eğitim yaşıtlarının arasında ona büyük bir ayrıcalık kazandırıyordu. Liseden sonra tıp eğitimi yapmak istiyordu, ancak parası ve Portekiz’e gidecek imkânı olmadığından sağlık hizmetleri sektöründe çalışmaya karar verdi. Bu sıralarda, tüm ülkeye yayılmakta olan ulusal kültür hareketine aktif olarak katıldı: Portekiz sömürgesi olan Angola’da, öteki Afrika ülkelerinde olduğu gibi ayrıcalıklı bir yerli halk tabakası yaratılmak isteniyordu; “Portekizli Angolalılar” ya da “assimilados” adı verilen bu tabaka, okur-yazarlık gibi özel niteliklere sahip Portekiz vatandaşı olma hakkını elde etmiş yerlilerden oluşuyordu ve bu kesimden çıkan milliyetçi hareket Portekizlilerin asimilasyon politikasına karşı direnerek, 500 yıldır yok edilmeye ve ezilmeye çalışılan geleneksel kültürü diriltmeyi hedefliyordu.
Neto, ‘20’li yıllarda kurulmuş olan Afrika Ulusal Birliği’nin militanlığını yapan bir öğrenci grubu içinde aktif çalışmalarda bulundu, bu arada 1948’de Luanda’da basılan ilk şiir kitabıyla adını duyurdu. Daha sonra ABD Metodist Kilisesinden burs alarak tıp öğrenimi için Portekiz’e gitti. Portekiz’de kaldığı yıllarda Afrikalı öğrencilerin önderlerinden biri haline geldi ve faşist Salazar yönetimine karşı yeraltı direnişine katıldığı için birçok kez tutuklandı. Neto, özellikle hapiste yazdığı şiirler aracılığıyla halkla doğrudan bir iletişim kurabiliyordu. Faşist polis örgütü PİDE tarafından tutuklanıp ikinci kez hapse girdiğinde yazdığı küçük şiir kitabı “musseques” halkı tarafından yarım günde tüketilirken, serbest bırakılması için dünyanın pek çok yerinden aydınlar girişimde bulundular. Neto, 1957 yılında Amnesty International (Uluslararası Af Örgütü) tarafından “yılın mahpusu” seçildi...
Bu baskılar sonunda 1957’de serbest bırakılınca tıp fakültesini bitirdi ve 30 Aralık 1959’da Angola’ya döndü. O Portekiz’de hapisteyken, Angola’da Movimento Popular de Libertacao de Angola (Angola Halk Kurtuluş Hareketi - MPLA) kurulmuştu. Ülkeye döndüğünde, şehirlerde işçiler ve ilerici aydınlar arasında örgütlenmeye başlamış olan MPLA’nın “Angola topraklarındaki” başkanlığına getirildi. (Militanların çoğu sürgünde olduğu için, MPLA’nın ana karargâhı Gine’nin başkenti Konakri’de bulunuyordu.) Ancak kendi ülkesinde Neto’nun özgürlüğü 6 ay sürdü. Yine tutuklandı: “Burada hapiste / Şiirler yazacağım / Şiirler yazacağım Nazım gibi / ve seni düşüneceğim Marina”... Tutuklanışı üzerine düzenlenen gösterilerde polisin ateş açması sonucu 30 kişi öldü, 200 kişi de yaralandı. Luanda’da tutuklu kalmasından tedirgin olan yetkililer, çözümü Neto’yu sürgüne yollamakta buldular. 1960’da 50.000’i aşkın kitlesiyle MPLA, Portekiz yönetimi için ciddi bir tehdit oluşturuyordu; silahlı eyleme başvuran MPLA’ya karşı Portekizliler katliamlarını boyutlandırdılar; Observer dergisine göre, 1961’de Angola’da 30 binden fazla kişi öldürülmüş, bazı köyler tamamen yok edilmişti, Portekiz birlikleri saldırılarda napalm bombası kullanıyor, kafaları kesilmiş MPLA militanlarının resimleri sansüre rağmen dünya gazetelerinde yayınlanıyordu. Bu fotoğraflardan bazılarını arkadaşlarına gösterdiği gerekçesiyle Neto tekrar tutuklanınca, serbest bırakılması için yeni bir kampanya başlatıldı. Baskılar karşısında Neto’yu serbest bırakan hükümet, yine de evinde göz hapsine aldı. Ancak MPLA militanları Neto’yu kaçırdılar ve böylece Neto’nun gerilla yılları başladı...
MPLA, sadece Portekizlilere değil, FNLA ve UNITA gibi kontrgerilla örgütlerine karşı da savaşmak zorundaydı; 1961-75 arasında süren gerilla mücadelesi, 1974’de Portekiz’de askeri diktatörlüğün yıkılışıyla son aşamasına vardı. Portekizlilerin Angola’yı terketmesinden ve öteki direniş gruplarının başkentten çekilmesinden hemen sonra kurulan Angola Halk Cumhuriyeti’nin başına Neto getirildi. 75 sonrası, ABD, İngiltere, Güney Afrika, Çin Halk Cumhuriyeti ve Zaire tarafından desteklenen FNLA ve UNITA ile “İkinci Bağımsızlık Savaşı” dönemi oldu. Neto uzun kararsızlıklardan sonra, Kübalılardan yardım istemeye karar vermişti; bağımsızlık Kübalı askerlerin gelişinden bir hafta kadar sonra, düşman başkentin 50 km. ötesinde mevzilenmişken ilan edildi... Kanlı hükümet darbesi girişimlerine, savaşı sürdüren gerilla gruplarına rağmen sosyalist bir Angola yaratma yolunda kararlı adımlar atan Neto, 1979’da tedavi edilmekte olduğu Moskova’da kanserden öldü.